Dünyanın en eski üniversiteleri

Dünyanın en eski üniversitelerinin Yunanistan, Roma ya da Avrupa'da olduğunu düşünebilirsiniz ama aslında dünya üzerinde eğitime ara vermeden işlev gösteren en eski üniversiteler Kuzey Afrika'da bulunmaktadır. Dünyanın en eski dört üniversitesi 8.- 10. yüzyılda, Müslümanların doğru bilgiye ulaşmak için çok çalıştığı İslamiyet'in Altın Çağında Tunus, Fas, Mısır ve Mali'de kurulmuştur.  

Bunu ortaya koyan araştırma dünya çapında önde gelen, üniversite ve akademik program arama platformlarından biri olan Erudera tarafından yapılmıştır. Dünya üzerinde, sürekli faaliyet gösteren en eski üniversitenin 737'de kurulan Tunus'taki Zeytune Üniversitesi olduğu söylenmektedir. Erudera'nın gerçekleştirdiği araştırma bir ülkedeki ilk üniversitenin genellikle az sayıda kadın tarafından kurulduğunu göstermiştir. Bu istisnalardan biri Fas'taki Karaviyyin Üniversitesi'dir. Fâtıma el-Fihrî tarafından 859'da kurulan üniversite dünyanın en eski ikinci üniversitesidir. 

10. yüzyılda dünyanın en eski üçüncü üniversitesi olan Mısır'ın simgesi El-Ezher Üniversitesi ve dünyanın en eski dördüncü üniversitesi olan Mali'deki Sankore Medresesi kurulmuştur.  

Afrika, yüksek öğretim kurumlarının kurulmasına öncülük etmesine rağmen araştırmalar ilk üniversitelerin kurulduğu ilk 100 ülkeden yalnızca onunun Afrika'da olduğunu göstermektedir. Aslında, 54 Afrika ülkesinden 43'ünde ilk üniversite ancak 1950'den sonra kurulmuştur.

Avrupa ve Asya'daki En Eski Üniversiteler

Müslüman topraklarda eğitim sistemleri gelişirken Avrupa'da Karanlık Çağ hakim olduğu için eğitim gerilemiştir. Üniversitenin tanımını yapma konusundaki zorluklardan ötürü üniversitenin kökenine ilişkin tam bir tarih vermek zor olsa da genel olarak Avrupa'daki ilk üniversitelerin Müslüman ülkelerdeki medreselerden ve eğitim kurumlarından etkilendiğine inanılmaktadır. Batıdaki modern akademik model öğrencilere yaşam alanı, farklı alanlarda uzmanlaşma fırsatı sunan fakülteler ve sınavların yapıldığı medreselere kadar uzanmaktadır.

Erudera'nın araştırmasına göre, Avrupa'nın ilk üniversitesi, Tunus'taki Zeytune Üniversitesi'nden 350 yıl sonra, 11. yüzyılda kurulmuştur. İtalya'daki Bologna Üniversitesi ise 1088'de kurulmuş, ardından 1096'da İngiltere'de Oxford Üniversitesi kurulmuştur.

Asya'da Müslüman etkisi yine önemli bir rol oynamıştır. Şu anda Harezmi Üniversitesi'nin bir parçası olan İran'daki İktisadi Bilimler Üniversitesi 1315'te kurulmuştur ve Asya'nın ilk üniversitesi, dünyanın ise en eski 9. üniversitesidir. 

Asya'nın en eski ikinci Asya üniversitesi Güney Kore'deki Sungkyunkwan Üniversitesi'dir (1398). En eski üçüncü üniversitesi olan Türkiye'deki İstanbul Üniversitesi'nde (1453) de İslamiyet etkisi belirgindir.

Eski dönemlerde Türkiye prestijli eğitim kurumlarına ev sahipliği yapmıştır. Emevi Halifesi II. Ömer tarafından 717 yılında kurulan ve Şanlıurfa’da bulunan Harran Üniversitesi, kimilerince dünyanın en eski üniversitesi olarak kabul edilmektedir. 8.000'den fazla öğrencisi ile zirvede olduğu 16. yüzyılda kapılarını kapatan bu üniversitede sanattan, fen bilimlerine ve İslam çalışmalarına kadar çok geniş yelpazede bir eğitim verilmiştir. Harran Üniversitesi'ni önemli bir bilim merkezi haline getirmek isteyen Halife II. Ömer önde gelen çok sayıda bilim insanını kuruma atamıştır.

Kuzey Amerika'da ilk üniversiteler 16. yüzyılda Latin Amerika ve Karayipler'de kurulmuştur. İlk ikisini Papa III. Paulus yaptırmıştır. Bunlar Dominika'daki St. Thomas Aquinas Üniversitesi ve Dominik Cumhuriyeti'ndeki Santo Domingo Özerk Üniversitesi'dir. En eski üçüncü üniversite ise 1551'de İspanya Kralı I. Carlos tarafından kurulan Meksika Ulusal Özerk Üniversitesi'dir. ABD'deki ilk üniversite ise 1636'da kurulan Harvard Üniversitesi'dir.

Kuzey Afrika'daki eğitim mirası

Zeytune Üniversitesi - Başkent Tunus, Tunus

Dünyanın kesintisiz faaliyet gösteren en eski üniversitesi Zeytune Üniversitesi'dir. Emevi Halifeliği döneminde 737 yılında kurulan üniversite, aynı zamanda bir zamanlar medrese olan Zeytune Camii'nin devamı olarak gelişmiştir. Üniversite başlarda İslam dini ve hukukunun merkezi olarak görülüyordu. Sonrasında geleneksel İslami temellerini korusa da modern eğitim de vermiştir. Ünlü bilim insanı İbn Haldun ve Tunuslu şair Aboul-Qacem Echebbi bu üniversiteden mezun olmuştur.

Karaviyyin Üniversitesi - Fes, Fas

Fas'ta 859 yılında Fâtıma el-Fihrî tarafından kurulan Karaviyyin Üniversitesi İslam Altın Çağı'nın önde gelen eğitim merkezlerinden biri haline gelmiştir. Fâtıma el-Fihrî'nin babasından miras kalan parayı, önce bir öğretim kurumuna, sonra da bir üniversiteye dönüşen camiyi yaptırmak için kullandığı söylenmektedir. UNESCO ve Guinness Dünya Rekorlarına göre bu listedeki en eski ikinci üniversite olmasına rağmen, dünya üzerinde diploma veren ilk eğitim kurumudur. Müslüman filozof İbn Rüşd, Papa II. Sylvester (burada okuduktan sonra Avrupa'ya Arap rakamlarını getirdiği söylenmektedir) ve ünlü Yahudi filozof Musa bin Meymun bu üniversitenin ünlü mezunları arasında yer almaktadır.

El-Ezher Üniversitesi - Kahire, Mısır

İslam ilmi ve eğitimindeki önemli rolüyle tanınan El-Ezher Üniversitesi İslam dünyasının en saygın eğitim kurumlarından biridir. MS 970 yılında Fatımîler tarafından kurulan üniversite İslam hukukunu, Kuran'ı ve teolojiyi öğretmek için kurulmuştur. Zamanla eğitimin kapsamı İslami ilimler, Arap dili, felsefe ve diğer disiplinleri de kapsayacak şekilde aşama aşama genişlemiştir. Bugün El-Ezher sadece bir üniversite değil, aynı zamanda Sünni Müslümanlara yol gösteren saygın bir kurumdur. Önemli mezunları arasında "modern biliminin babası" olarak anılan Orta Çağ matematikçisi ve fizikçisi İbnü'l-Heysem ve 15. yüzyıl alimi İbn Hacer el-Askalanî yer almaktadır.

Sankore Camii ve Üniversitesi - Timbuktu, Mali  

Dünyanın en eski dördüncü üniversitesi 989 yılında kurulmuştur. Sankore Camii tarihteki en zengin insan olarak bilinen hükümdar Mansa Musa tarafından medreseye dönüştürülmüştür. Medresenin bir dönem, farklı ülkelerden gelen 25.000 öğrenciye (hem de 100.000 kişilik bir şehirde) ve dünyanın en büyük kütüphanelerinden birine ev sahipliği yaptığı aktarılmıştır.

Avrupa'da Müslüman etkisi

Erudera'nın araştırmasında dünyanın bugün faaliyet göstermeye devam eden en eski üniversiteleri ele alınmıştır. Ancak Avrupa'da maalesef bugün faaliyet göstermeyen birçok eğitim kurumu Müslümanlar tarafından kurulmuştur.

Eğitimde zirveye ancak 10. yüzyıl İspanya'sındaki Emevi Halifeliği döneminde ulaşmıştır. Endülüs bölgesinde kütüphanelerin ve eğitim kurumlarının kurulduğu bu dönem genellikle öğrenmenin 'altın çağı' olarak görülmektedir. Sevilla ve Granada'nın yanı sıra Cordoba Batıda entelektüel düşüncenin merkezi haline gelmiştir. Öyle ki Avrupalı aristokratlar çocuklarını sık sık bu Müslüman kurumlarda kimya, fizik, tıp ve astronomi gibi alanlarda eğitim almaya göndermiştir.

Bu konuyla ilgili "Emevi Dönemine Ait Geçmişi Gün Yüzüne Çıkan Ülke: İspanya” başlıklı blog makalemizde İspanya'daki Emevi mirasını keşfedebilirsiniz.